JFK

 

Rozdrapywanie ran

„JFK” (1991, reż. Oliver Stone)

Gdyby zrobić ranking najbardziej kontrowersyjnych filmów w historii kina, „JFK” Olivera Stone’a powinien plasować się w ścisłej czołówce. Nie dlatego, że epatuje przemocą albo zawiera odważne sceny erotyczne, ale dlatego, że w brutalny sposób zajął się jedną z największych traum narodowych USA – zabójstwem Johna F. Kennedy’ego. Jedni odsądzali reżysera od czci i wiary, zarzucając mu kłamstwa, naciąganie rzeczywistości do własnych potrzeb czy po prostu propagowanie teorii spiskowych. Inni, nie wierzący w oficjalne ustalenia Komisji Warrena, postrzegali film jako ekspozycję rządowych kłamstw. I chociaż wiele z teorii filmu Stone’a zostało obalonych, to wcale nie czyni z „JFK” złego filmu – wręcz przeciwnie, jest on świetnym przykładem, jak pasja i umiejętności reżysera oraz narzędzia filmowe mogą być wykorzystane w słusznej dla niego sprawie.

„Białe jest czarne, a czarne jest białe”

Stone nie skupia się na samym zabójstwie, lecz na śledztwie. Obierając na głównego bohatera filmu prokuratora okręgowego Jima Garrisona (Kevin Costner), reżyser dokonał ciekawego zabiegu. Niczym w najlepszym dramacie sądowym (którym „JFK” po części jest), dał widzom postać „ostatniego sprawiedliwego”, błądzącego w ciemnościach, szukającego po omacku, a jednak nie poddającego się. Przesłuchuje świadków, mozolnie buduje swoją sprawę, choć ciągle rzucane mu są kłody pod nogi. Choć jest to dość oklepany motyw (obowiązkowe problemy z rodziną, zastraszanie przez tajemniczych prześladowców, stopniowo odwracający się od niego współpracownicy), to w wykonaniu Costnera Garrison stał się swego rodzaju awatarem, postacią, z którą identyfikować mogli się ci, którzy mieli poczucie, że prawda została przed nimi ukryta, a rząd ich wręcz oszukiwał. Kibicowali mu, widząc jak będąc „po drugiej stronie lustra”, odkrywa kolejne siatki powiązań: CIA, FBI, Mafia, Pentagon, nawet następca Kennedy’ego, Lyndon Johnson. Można by powiedzieć, że teorie te są rojeniami paranoika, ale z drugiej strony: czyż nie takich bohaterów widownia uwielbia? Dawidów walczących z Goliatami, prawych obywateli rzucającymi rękawicę skorumpowanym strukturom władzy, która nie cofnie się przed niczym, by ukryć swoje występki. Costner, obdarzony charakterystycznym wizerunkiem „dobrego amerykańskiego chłopaka” został więc obsadzony perfekcyjnie – nie żaden wzniosły idealista, ale ktoś trwający przy swych wartościach za wszelką cenę. 

 

 

Costner nie był jedynym, który znalazł się w gwiazdorskiej obsadzie. Złowieszczo nonszalancki i elegancki Tommy Lee Jones jako dekadencki Clay Shaw. Aktorski kameleon Gary Oldman jako Lee Harvey Oswald, pojawiający się tylko w retrospekcjach, będący bezlitosnym mordercą lub kozłem ofiarnym, w zależności od tego, kto o nim opowiada. Joe Pesci w trybie maniakalnym, grający zżeranego paranoją Davida Ferriego. Podobnie jak w poźniejszym „Nixonie”, Stone zapełnia ekran rozpoznawalnymi twarzami, sprawiając, że każda z postaci, nawet pojawiająca się przez chwilę, zostaje zapamiętana (co z kolei Stone wziął z filmów wojennych pokroju „Najdłuższego dnia”) i stanowi swego rodzaju punkt orientacyjny w labiryncie śledztwa Garrisona.

 

 

„Ciebie też dorwą. Zniszczą cię. Oni są nietykalni, człowieku.”

Stone nie ograniczył się jedynie do fabuły, ale przemawiał do widza całą gamą środków audio-wizualnych.

Muzyka Johna Williamsa, przechodząca od triumfalnej americany na instrumenty dęte do rytmicznego złowieszczego stukania drewna i uderzeń w kotły przywodzących na myśl wystrzały broni palnej w temacie przewodnim spiskowców. Od ideałów, wzniosłości i dumy z okresu kadencji Kennedy’ego do paranoi, którą podszyte były lata po jego zabójstwie.

Za montaż odpowiadali z kolei Joe Hushting i Pietro Scalia. W „JFK” połączone zostały różnego rodzaju płaszczyzny czasowe i formaty materiału filmowego (od Super 8 do 35 mm) : teraźniejsza (w kolorze) i czarno-biała (do niektórych retrospekcji). Geniusz montażu polega właśnie na jego „rwanej” formie: ciągłe cięcia, przeskoki ilustrujące kolejne zeznania świadków. Znakomicie widać to w jednej z końcowych scen, kiedy w trakcie procesu Shawa Garrison pokazuje film Zaprudera, na którym uwieczniono moment zabójstwa. Ujęcia głównego bohatera i jego narracja połączone są z wyżej wymienionym filmem (powiększony i ziarnisty, zmuszający widzów do uważnego przypatrywania się w szczegóły – sam film Zaprudera był zresztą nieustannie analizowany przez niezliczoną liczbę osób, starających wyłuskać z niego coś, co pozwoli na rozwiązanie zagadki śmierci prezydenta) i krótkimi, fragmentami inscenizacji samego momentu zamachu. Pomimo, że „JFK” trwa niemal 3 godziny, to montaż nie pozwala oderwać wzroku od ekranu, ciągle przykuwając uwagę i trzymając oglądających w nieustannym napięciu.

„Nie zapominajcie o swym umierającym królu.”

Burza, jaką wywołał „JFK” była chyba precedensem w historii kina. Recenzenci chwalili warsztat reżyserski Stone’a, jednocześnie zachowawczo podchodząc do prezentowanych przez niego teorii. Najważniejsze czasopisma atakowały z kolei reżysera za promowanie teorii spiskowych. Do debaty włączyli się też politycy, nazywając film manipulacją czy wręcz absurdem

Ale najwyraźniej o taki efekt Stone’owi chodziło. Słynący już wcześniej z politycznego zaangażowania i przerabiania na ekranie bolesnej Wojny Wietnamskiej, Stone nie brał jeńców. Zabójstwo Johna Kennedy’ego było dla niego źle zagojoną raną, która może i już przestała boleć (lub do tego bólu się przyzwyczajono), ale pod nią nadal znajdowało się mnóstwo ropy. Swym filmem Stone zdarł ten strup, nie bawiąc się w subtelności. „JFK” stał się wyrzutem sumienia, oskarżeniem społeczeństwa o krótką pamięć, o wygodne zaakceptowanie kłamstw establishmentu. W wyżej wspomnianej scenie, kilkukrotnie pokazany jest fragment filmu Zaprudera, kluczowy moment śmiertelnego strzału w głowę. Raz za razem, w dużym powiększeniu. „W tył i w lewo” powtarza Garrison, mówiąc o gwałtowym szarpnięciu ciała prezydenta trafianego kulą. O ile przez cały film Stone atakował widzów szybkim montażem, krótkimi dźgnięciami, tak w tym momencie zwolnił, złapał za młot kowalski i uderzył ich z całej siły obuchem.

 

Omawiając „JFK” można by było pochylić się nad ciekawym aspektem, o którym już wcześniej wspominałem przy okazji „Manka” – czy film ma być fikcyjną opowieścią, czy musi wiernie odwzorowywać prawdziwe wydarzenia? Ale nie o to Stone’owi chodziło. Tajemniczy informator, Generał X (Donald Sutherland) doradza Garrisonowi, żeby wywołał zamieszanie w jakikolwiek sposób, nawet działając na ślepo; że tylko w ten sposób będzie w stanie poruszyć ludzi pragnących prawdy, wywołać reakcję łańcuchową, której rząd nie będzie już w stanie zatrzymać. Ciężko nie odnieść wrażenia, że jego ustami Stone mówi o swoim dziele.

 

 

Rok później, w reakcji na film, uchwalono prawo nakazujące odtajnienie dokumentów dotyczących tego, co się wydarzyło w Dallas w 1963. Choć do tej pory nie wszystkie z nich ujrzały światło dzienne, to „JFK” rozpętał prawdziwą burzę, przyczyniając się do rozgorzenia na nowo debaty o śmierci Kennedy’ego. Zarzucanie Stone’owi propagowania teorii spiskowych zupełnie mija się z celem. Wykorzystując rewelacyjną obsadę, genialny montaż i całą gamę środków reżyserskich, Stone rozdrapał bolesną ranę Stanów Zjednoczonych, licząc na to, że tym razem zagoi się ona we właściwy sposób. Czy nie tego należy oczekiwać od artystów?